Η έννοια της σοφίας στην αρχαία ελληνική γραμματεία (του Φιλοκτήμονα Φάκα)
Ίσως κάποιοι από τούς αναγνώστες του άρθρου αυτού, διαβάζοντας την επικεφαλίδα του, να διερωτηθούν: ενδείκνυται στην σημερινή εποχή της καταπληκτικής ανάπτυξης της τεχνολογίας και της χρήσεως των ηλεκτρονικών υπολογιστών για την αντιμετώπιση και επίλυση όλων σχεδόν των προβλημάτων τής καθημερινότητάς μας να ασχολούμαστε με την έννοια και το περιεχόμενο της σοφίας, όπως αυτή διατυπώθηκε από τούς εκπροσώπους της αρχαίας ελληνικής γραμματείας;
Υπάρχουν όμως θέματα σοβαρά, πού δεν αποτελούν αντικείμενο έρευνας και μελέτης μόνο των ειδικών μελετητών και επιστημόνων, αλλά άπτονται και του τρόπου αντιμετωπίσεως προβλημάτων της καθημερινότητάς μας και χαρακτηρίζονται για τη διαχρονικότητα τους και την αέναη επικαιρότητά τους. Ένα τέτοιο θέμα είναι και η έννοια της σοφίας, όπως αυτό διαπιστώνεται από το περιεχόμενο της πού προσδιορίζεται από τούς ειδικούς, τούς επαΐοντες. Έτσι, κατά τον πανεπιστημιακό καθηγητή Γ. Μπαμπινιώτη, γλωσσολόγο, σοφία είναι η ικανότητα του ανθρώπου να αναλύει σε βάθος τα γεγονότα, να συσχετίζει στοιχεία τους, να κατανοεί την εκάστοτε πραγματικότητα και να αξιοποιεί την πείρα και τις γνώσεις του, παράγοντας λογικές κρίσεις και δίνοντας σωστές και δίκαιες συμβουλές. Σοφός είναι ο εξαιρετικά πολυμαθής, ο εύστροφος, ο ευφυής, αυτός πού αντιλαμβάνεται γρήγορα και σωστά τα δεδομένα, ο προνοητικός, ο σωστός.
Κατά παρόμοιο τρόπο προσδιορίζει την έννοια της σοφίας και ο λεξικογράφος Δημητράκος. Σοφία κατ’ αυτόν είναι η δυνατότητα της διανοητικής υπόστασης του ανθρώπου να διεισδύει στην ουσία των όντων και να την γνωρίζει όσο το δυνατόν πληρέστερα.
Κατά τον Ματακά, λεξικογράφο, σοφία είναι ο τρόπος ζωής πού διακρίνεται για την ανιδιοτέλεια, την έλλειψη εμπάθειας, τη δικαιοσύνη, τη φιλαλήθεια, τη διορατικότητα, την ανθρωπιά. Η σοφία δεν είναι άφρονη και άμετρη επίδειξη γνώσεων, ούτε αλαζονική χρησιμοποίηση πνευματικής δύναμης.
Ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος Τιράνων και πάσης Αλβανίας κ. Αναστάσιος Γιαννουλάτος δεν ταυτίζει τη σοφία με την εξυπνάδα και την πολυμάθεια. Η σοφία, λέγει, είναι προϊόν μιας γενικότερης εσωτερικής πνευματικής ωρίμανσης, μιας εσωτερικής σύνθεσης ευφυΐας, εμπειρίας και γνώσης, διαύγειας πνευματικής και καλοσύνης.
Ο λαός μας ανέκαθεν, από τούς πανάρχαιους χρόνους, συνήθιζε να ξεχωρίζει ορισμένους συνανθρώπους του, που τούς χαρακτήριζε η άψογη συμπεριφορά τους, η ακεραιότητα του χαρακτήρα τους, η εντιμότητά τους, η ευλάβεια τους, η αρχοντιά τους και κατέφευγε σ’ αυτούς για να τούς συμβουλευτεί για την αντιμετώπιση και την επίλυση προσωπικών, οικογενειακών και άλλων προβλημάτων. Στην αρχαία ελληνική ιστορία αναφέρονται ονόματα αρκετών σοφών, νομοθετών και ηγετών, που έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην κοινωνία που ζούσαν με τον υπεύθυνο οδηγητικό τους λόγο και την εν γένει κοινωνική δράση και προσφορά. Σ’ αυτούς κατέφευγαν όχι μόνο οι σύγχρονοι τους, αλλά και οι μεταγενέστεροι, για να αντλήσουν από τη ζωή τους, τη σοφία τους, την εμπειρία τους, μηνύματα για την προσωπική και συλλογική τους ζωή και δράση. Οι απόψεις πού διατύπωναν οι περισσότεροι απ’ αυτούς αντέχουν στο διάβα των αιώνων. Χαρακτηρίζονται για τη διαχρονικότητα τους.
Ιδού τα ονόματα των σημαντικότερων κατά την εκτίμησή μας απ’ αυτούς:
1) Σόλων ο Αθηναίος, ένας από τούς επτά σοφούς της ελληνικής αρχαιότητας (640-560 π.Χ.), νομοθέτης και θεμελιωτής της αθηναϊκής δημοκρατίας. Θέσπισε το θεσμό τής εκκλησίας του δήμου, τη βουλή των 400, το ανώτατο δικαστήριο τού Αρείου Πάγου, τη σεισάχθεια (διαγραφή των χρεών), την απαγόρευση δανεισμού με υποθήκη την προσωπική ελευθερία του δανειζομένου. Τη νομοθεσία του προσέφερε στους Αθηναίους, όταν του τη ζήτησαν, αφού απέσπασε απ’ αυτούς την ένορκη υπόσχεση ότι δε θα την τροποποιήσουν επί δέκα χρόνια. Στη συνέχεια ο Σόλων έφυγε από την Αθήνα και απουσίασε απ’ αυτή για δέκα χρόνια. Η επιορκία για τούς τότε Αθηναίους ήταν αδιανόητη.
2) Κλεισθένης (570-507 π.Χ.). Συνεχιστής του Σόλωνα στη θεμελίωση του δημοκρατικού πολιτεύματος στην Αθήνα. Καθιέρωσε το νόμο για τον εξωστρακισμό, με τον οποίο καθίστατο δυνατή η απαλλαγή της πολιτείας από επικίνδυνους ηγέτες, αύξησε τις δικαιοδοσίες της εκκλησίας του δήμου στο να επικυρώνει ή να ακυρώνει αποφάσεις τού Αρείου Πάγου πού αφορούσαν σέ θανατικές καταδίκες πολιτών, καθιέρωσε την πολιτογράφηση όλων των μετοίκων και απελευθέρων, με αποτέλεσμα να αυξηθεί ο πληθυσμός της Αττικής και ο αριθμός όσων απέκτησαν το δικαίωμα τού Αθηναίου πολίτη.
3) Πυθαγόρας (6ος π.Χ. αιώνας), φιλόσοφος και μαθηματικός από τη Σάμο, γνωστός από τη διατύπωση του πυθαγορείου θεωρήματος. Δραστηριοποιήθηκε στον Κρότωνα τής Κάτω Ιταλίας, όπου κατέφυγε, εγκαταλείποντας τη Σάμο, εξαιτίας του τυράννου Πολυκράτη, και εκεί διατύπωσε τη θεωρία των πυθαγορείων, σύμφωνα με την όποια ο άνθρωπος θεάται την τάξη και αρμονία του κόσμου με τη βοήθεια της σοφίας και των μαθηματικών. Στους πυθαγόρειους συναντάμε και ορισμένα στοιχεία μετενσάρκωσης τής ψυχής, όπως και μυστικιστικές αντιλήψεις επηρεασμένες από τη λατρεία του ‘Ορφέα στη Θράκη.
4) Ηράκλειτος (6ος -5ος αιώνα π.Χ.). Ο σημαντικότερος από τούς προσωκρατικούς φιλοσόφους. Ο θεμελιωτής της διαλεκτικής. Οι βασικές φιλοσοφικές του αρχές, εκτός από την έννοια του λόγου, στην όποια έδωσε μεγάλη βαρύτητα ήταν:
α) η αρχή των αντιθέτων, πού συνιστά ένα είδος διαλεκτικής (θέση- αντίθεση-σύνθεση)
β) η αρχή της μεταβλητότητας, πού εκφράστηκε με τη ρήση: «τά πάντα ρεΐ κούδέν μένει», και
γ) «ήθος ανθρώπω δαίμων», δηλ. ή θεϊκή δύναμη είναι εκείνη πού κατευθύνει τίς πράξεις του ανθρώπου, ο ηθικός του χαρακτήρας.
Δείτε επίσης: ΑΔΕΔΥ ΣΕΡΡΩΝ: Οικονομική ενίσχυση πλημμυροπαθών του Δήμου Παλαμά (ΦΩΤΟ)
5) Σωκράτης (470-399 π.Χ.), τον 5ο π.Χ. αιώνα, ο υπέρτατος των σοφών κατά την απόφανση του μαντείου των Δελφών. Θεωρούσε τη σοφία ως την κορυφαία των αρετών, ως την βαθύτατη γνώση της ουσίας των όντων. Συνειδητοποιούσε ωστόσο ότι ο ίδιος δεν ήταν παντογνώστης και ότι αυτά πού αγνοούσε ήταν πολύ περισσότερα απ’ αυτά πού γνώριζε. «”Εν οίδα -έλεγε- ότι ούδέν οίδα» και «α μη οίδα, ουδέ οϊομαι ειδέναι». Είναι εμφανής στις φράσεις του αυτές η μεγάλη του μετριοφροσύνη, πού αποτελεί βασικό στοιχείο τής πραγματικής σοφίας.
Ενδιαφέρουσα είναι ή άποψη του Σωκράτη για την διάπραξη του κακού από τον άνθρωπο. Φρονούσε ότι όταν ό άνθρωπος πράττει το κακό, το κάνει γιατί δεν γνωρίζει ότι αυτό πού κάνει είναι κακό. ‘Αν το ήξερε, δεν θα το έκανε. «Ουδείς εκών κακός» έλεγε. Είναι μια άποψη, την οποία πολλοί δεν την ασπάζονται, μεταξύ αυτών και ό τραγικός ποιητής Ευριπίδης, ο όποιος διά στόματος της Μήδειας λέγει στην ομώνυμη τραγωδία του: «Οίδα α μέλλω δραν κακά θυμός δε κρείσσων των εμών βουλευμάτων». Γνωρίζω δηλαδή ότι αυτό που θα κάνω (να θανατώσω τα παιδιά μου) είναι κακό. Ο θυμός όμως που με διακατέχει είναι καλύτερος (από το να αποφύγω τη θανάτωση των παιδιών μου).
Τρομακτική όντως και ολέθρια η υποδούλωση του ανθρώπου σε οποιοδήποτε πάθος, όπως και στο πάθος του θυμού.
6) Ο Πλάτων (428-347 π.Χ.) διακρίνει τρία βασικά στοιχεία στην ανθρώπινη ύπαρξη· λογιστικό, το επιθυμητικό, και το θυμοειδές. Στο καθένα απ’ αυτά αντιστοιχεί και μια αρετή. Στο λογιστικό, πού το θεωρεί ως το κορυφαίο, αντιστοιχεί η σημαντικότερη κατά το Σωκράτη αρετή, η σοφία, στο επιθυμητικό η σωφροσύνη και στο θυμοειδές η ανδρεία.
Το τριμερές της ανθρώπινης ύπαρξης το επεκτείνει ο Πλάτων και στη διάρθρωση της «Πολιτείας». Οι άρχοντες σ’ αυτή αντιστοιχούν στο λογιστικό στοιχείο. Γι’ αυτό θα πρέπει να είναι σοφοί. Στα άλλα δύο στοιχεία αντιστοιχούν οι παραγωγοί στο επιθυμητικό και οι φύλακες και φρουροί στο θυμοειδές.
7) Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) Χαρακτηρίστηκε ως πανεπιστήμων και ρεαλιστής φιλόσοφος. Δεν άφησε καμιά πτυχή της ανθρώπινης ζωής με την οποια να μην ασχολήθηκε. Σ’ αυτόν ανήκει η φράση «πάντες οι άνθρωποι φύσει τού ειδέναι ορέγονται». Διατύπωσε στα «Ηθικά τού Νικομάχεια» σοφές ανθρωπιστικές αρχές για την ελευθερία τού ανθρώπου, την ισονομία και την αναγκαιότητα της συμμετοχής του στα κοινά. Ωστόσο θεωρούσε ασυμβίβαστη τη συνύπαρξη Ελλήνων και βαρβάρων. Η φύση των Ελλήνων κατ’ αυτόν διέφερε ριζικά από τη δεσποτεία των ανατολικών λαών. Στον Μέγα Αλέξανδρο συμβούλευε να φέρεται στους “Έλληνες ως αρχηγός και στους βαρβάρους ως αφέντης.
Θεμελιώδης αρχή της φιλοσοφίας τού Αριστοτέλη είναι η μεσότητα. Όταν λέμε μεσότητα εννοούμε την διαρκή κατάσταση τού θυμικού, στην όποια όταν βρίσκεται ο άνθρωπος αποφεύγει τις ακρότητες. Το θάρρος π.χ. είναι η αρετή πού συνεπάγεται την αποφυγή της δειλίας και του θράσους, όπως και η ελευθερία, κατά τη διάρκεια της όποιας ο άνθρωπος αποφεύγει τη δουλεία και την ασυδοσία. Την μεσότητα επεκτείνει ο Αριστοτέλης και στη διάρθρωση της «Πολιτείας».
Σ’ αυτήν δεν πρέπει να ηγεμονεύουν ούτε οι πλούσιοι ούτε οι σοφοί, όπως διακήρυττε ο Πλάτων, γιατί αμφότεροι διακατέχονται από οίηση, από αλαζονεία. Ούτε όμως και εκπρόσωποι της κατώτερης κοινωνικής τάξης, γιατί αυτοί διακατέχονται από δουλικότητα. Πρέπει να ηγεμονεύουν οι εκπρόσωποι της μεσαίας κοινωνικής τάξης.
8) Σοφές αρχές και απόψεις διατύπωσε και ο ρητοδιδάσκαλος Ισοκράτης. Διαπνέονταν από υψηλό αίσθημα φιλοπατρίας και ελληνικότατο φρόνημα. Θεωρούσε την Ελλάδα κέντρο πάσης διανοητικής μόρφωσης και πολιτισμού. Είναι γνωστή η ρήση του: «Έλληνες είσι πάντες οι της ήμετέρας παιδείας μετέχοντες».
Σημαντικότατος ρήτορας, πολιτικός και δάσκαλος, διατύπωσε παιδαγικότατες υποδείξεις και προτροπές προς τους νέους με τούς δυό λόγους του προς Δημόνικον και Νικοκλέα.
9) Από τούς στωικούς φιλοσόφους θα μνημονεύσουμε το Ζήνωνα τον Κιτιέα (336- 263π.Χ.), τον ιδρυτή της στωικής φιλοσοφίας. Έδινε ξεχωριστή βαρύτητα στην ενάρετη ζωή. Ως αρετή θεωρούσε τη γνώση των θείων και ανθρωπίνων πραγμάτων. Σημαντικότατες αρετές γι’ αυτόν ήταν η ολιγάρκεια, η απεξάρτηση από τα πράγματα, η απαλλαγή από τα πάθη, η αυτοσυγκράτηση. Θεωρούσε την ενάρετη ζωή ως τη μόνη φυσιολογική ζωή.
10) Θα κλείσουμε την αναφορά μας στην αρχαία Ελληνική γραμματεία επισημαίνοντας τη συμβολή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας όχι μόνο στην κατανόηση και τη βίωση της έννοιας της σοφίας, αλλά και στην ανάπτυξη γενικά του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Γιατί η αρχαία ελληνική τραγωδία θεωρείται ανεπιφύλακτα σε πανευρωπαϊκό επίπεδο ως ένα από τα θαυμασιότερα επιτεύγματα του ανθρωπίνου πνεύματος. Τα μηνύματα των τραγικών ποιητών, σοφά και άκρως εποικοδομητικά, δεν διατυπώνονται μόνο άμεσα από τους ίδιους τούς ποιητές, αλλά και έμμεσα από όσα λέγονται ή πράττονται από τούς τραγικούς ήρωες ή άλλα πρόσωπα των έργων τους.
*Περίληψη εισήγησης που έγινε στη δημόσια βιβλιοθήκη Σερρών στο πλαίσιο των μαθημάτων κλασικής παιδείας που διδάσκονται σ’ αυτή.
Η έννοια της σοφίας στην αρχαία ελληνική γραμματεία (του Φιλοκτήμονα Φάκα)
Δείτε επίσης: ΣΕΡΡΕΣ: Κοπή Βασιλόπιτας στον Δήμο (ΦΩΤΟ)
- Για να μαθαίνετε πάντα όλα τα νέα, κάντε like στη σελίδα μας olanea.gr
